ــ آيا محشور شدن در قیامت، براى حيوانات هم وجود دارد؟!
- دسته: قیامت
- بازدید: 292
سؤال:
آيا محشور شدن در قیامت، براى حيوانات هم وجود دارد؟!
جواب:
در تفسیر نمونه(1) در مورد این مطلب آمده است که:
شك نيست كه نخستين شرط حساب و جزا مسئله عقل و شعور و به دنبال آن تكليف و مسئوليت است، طرفداران اين عقيده مىگويند مداركى در دست است كه نشان مىدهد حيوانات نيز به اندازه خود داراى درك و فهمند، از جمله:
زندگى بسيارى از حيوانات آميخته با نظام جالب و شگفتانگيزى است كه روشنگر سطح عالى فهم و شعور آنها است كيست كه درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجيب آنها و نظام شگفتانگيز لانه و كندو، سخنانى نشنيده باشد، و بر درك و شعور تحسين آميز آنها آفرين نگفته باشد؟ گرچه بعضى ميل دارند همه اینها را يك نوع الهام غريزى بدانند، اما هيچ دليلى بر اين موضوع در دست نيست كه اعمال آنها به صورت ناآگاه (غريزه بدون عقل) انجام مىشود.
چه مانعى دارد كه اين اعمال همانطور كه ظواهرشان نشان مىدهد ناشى از عقل و درك باشد؟ بسيار مىشود كه حيوانات بدون تجربه قبلى در برابر حوادث پيشبينى نشده دست به ابتكار مىزنند، مثلاً گوسفندى كه در عمرش گرگ را نديده براى نخستين بار كه آن را مىبيند به خوبى خطرناك بودن اين دشمن را تشخيص داده و به هر وسيله كه بتواند براى دفاع از خود و نجات از خطر متوسل مىشود.
علاقهاى كه بسيارى از حيوانات تدریجاً به صاحب خود پيدا مىكنند شاهد ديگرى براى اين موضوع است، بسيارى از سگهای درنده و خطرناك نسبت به صاحبان خود و حتى فرزندان كوچك آنان مانند يك خدمتگزار مهربان رفتار مىكنند.
داستانهای زيادى از وفاى حيوانات و اينكه آنها چگونه خدمات انسانى را جبران مىكنند در کتابها و در ميان مردم شايع است كه همه آنها را نمىتوان افسانه دانست.
و مسلم است آنها را به آسانى نمىتوان ناشى از غريزه دانست، زيرا غريزه معمولاً سرچشمه كارهاى يك نواخت و مستمر است، اما اعمالى كه در شرائط خاصى كه قابل پيشبينى نبوده به عنوان عکسالعمل انجام مىگردد به فهم و شعور شبيهتر است تا به غريزه.
هم امروز بسيارى از حيوانات را براى مقاصد قابل توجهى تربيت مىكنند، سگهای پليس براى گرفتن جنايتكاران، كبوترها براى رساندن نامهها، و بعضى از حيوانات براى خريد جنس از مغازهها، و حيوانات شكارى براى شكار كردن، آموزش مىبينند و وظائف سنگين خود را با دقت عجيبى انجام مىدهند، (امروز حتى براى بعضى از حيوانات رسماً مدرسه افتتاح كردهاند!) از همه اینها گذشته، در آيات متعددى از قرآن، مطالبى ديده مىشود كه دليل قابل ملاحظهاى براى فهم و شعور بعضى از حيوانات محسوب مىشود، داستان فرار كردن مورچگان از برابر لشگر سليمان، و داستان آمدن هدهد به منطقه «سبا و يمن» و آوردن خبرهاى هيجانانگيز براى سليمان شاهد اين مدعا است.
در روايات اسلامى نيز احاديث متعددى در زمينه رستاخيز حيوانات ديده مىشود، از جمله:
از ابو ذر نقل شده كه مىگويد: ما خدمت پيامبر ص بوديم كه در پيش روى ما دو بز به يكديگر شاخ زدند، پيغمبر ص فرمود، مىدانيد چرا اینها به يكديگر شاخ زدند؟ حاضران عرض كردند: نه، پيامبر ص فرمود ولى خدا مىداند چرا؟ و به زودى در ميان آنها داورى خواهد كرد (2).
و در روايتى از طرق اهل تسنن از پيامبر نقل شده كه در تفسير اين آيه فرمود «ان اللَّه يحشر هذه الامم يوم القيامة و يقتص من بعضها لبعض حتى يقتص للجماء من القرناء» : خداوند تمام اين جنبندگان را روز قيامت برمىانگيزاند و قصاص بعضى را از بعضى مىگيرد، حتى قصاص حيوانى كه شاخ نداشته و ديگرى بىجهت به او شاخ زده است از او خواهد گرفت (3).
در آيه 5 سوره تكوير نيز میخوانیم «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» : هنگامى كه وحوش محشور میشوند اگر معنى اين آيه را حشر در قيامت بگيريم (نه حشر و جمع به هنگام پايان اين دنيا) يكى ديگر از دلائل نقلى بحث فوق خواهد بود.
********
اگر آنها رستاخيز دارند تكليف هم دارند.
سؤال مهمى كه در اينجا پيش مى آيد و تا آن حل نشود تفسير آيه فوق روشن نخواهد شد اين است كه آيا میتوانیم قبول كنيم كه حيوانات تكاليفى دارند با اينكه يكى از شرائط مسلم تكليف عقل است و به همین جهت كودك و يا شخص ديوانه از دايره تكليف بيرون است؟ آيا حيوانات داراى چنان عقلى هستند كه مورد تكليف واقع شوند؟ و آيا میتوان باور كرد كه يك حيوان بيش از يك كودك نابالغ و حتى بيش از ديوانگان درك داشته باشد؟ و اگر قبول كنيم كه آنها چنان عقل و دركى ندارند چگونه ممكن است تكليف متوجه آنها شود!
در پاسخ اين سؤال بايد گفت كه تكليف مراحلى دارد و هر مرحله ادراك و عقلى متناسب خود مىخواهد، تكاليف فراوانى كه در قوانين اسلامى براى يك انسان وجود دارد به قدری است كه بدون داشتن يك سطح عالى از عقل و درك انجام آنها ممكن نيست و ما هرگز نمىتوانيم چنان تكاليفى را براى حيوانات بپذيريم، زيرا شرط آن، در آنها حاصل نيست، اما مرحله ساده و پایینترى از تكليف تصور مىشود كه مختصر فهم و شعور براى آن كافى است، ما نمىتوانيم چنان فهم و شعور و چنان تكاليفى را به طور كلى در باره حيوانات انكار كنيم.
حتى در باره كودكان و ديوانگانى كه پارهاى از مسائل را مىفهمند انكار همه تكاليف مشكل است مثلاً اگر نوجوانان 14 ساله كه به حد بلوغ نرسيده ولى کاملاً مطالب را خوانده و فهميدهاند در نظر بگيريم، اگر آنها عمداً مرتكب قتل نفس شوند در حالى كه تمام زیانهای اين عمل را مىدانند آيا میتوان گفت هيچ گناهى از آنها سر نزده است؟! قوانين كيفرى دنيا نيز افراد غير بالغ را در برابر پارهاى از گناهان مجازات مىكند، اگر چه مجازاتهای آنها مسلماً خفيفتر است.
بنا بر اين بلوغ و عقل كامل، شرط تكليف در مرحلهی عالى و كامل است، در مراحل پایینتر يعنى در مورد پارهاى از گناهانى كه قبح و زشتى آن براى افراد پایینتر نيز کاملاً قابل درك است بلوغ و عقل كامل را نمىتوان شرط دانست.
با توجه به تفاوت مراتب تكليف و تفاوت مراتب عقل، اشكال بالا در مورد حيوانات نيز حل مىشود.
-------------------------------------------------
(1) تفسير نمونه، ج5، ص 224
(2) تفسير مجمع البيان و نور الثقلين ذيل آيه مذکور.
(3) تفسير المنار، ذيل آيه.