پرسش:

علّت طولانى شدن زمان آموختن سوره بقره براى عمر بن خطاب چه بود؟!

پاسخ:
بیهقى در «شعب الإیمان»(1) ، و قرطبى در تفسیرش با سند صحیح از عبدالله بن عمر نقل کرده اند: «تعلّم عمر سورة البقرة فی اثنتی عشرة سنة ، فلمّا ختمها نحر جزوراً»؛ (دوازده سال طول کشید تا عمر سوره بقره را آموخت، و وقتى که آن را تمام کرد شترى قربانى کرد) (2) .
قرطبى در تفسیرش مى گوید(3) :
«تعلّمها عمر(رضی الله عنه) بفقهها وما تحتوی علیه فی اثنتی عشرة سنة»؛ (عمر در طول دوازده سال سوره بقره را با فقه آن و آنچه این سوره در بردارد، آموخت) .
شاید آن طور که در بسیارى از آثار رسیده و خود خلیفه و برخى از اصحاب توجیه کرده اند، داد و ستد و اشتغال به تجارت در بازارها خلیفه را از آموختن قرآن بازداشته است .(4)
و یا به خاطر ضعف حافظه، نمى توانسته مطالب را خوب یاد گرفته و حفظ کند و از این رو نیاز به تکرار و تمرین فراوان داشته تا آیات مورد نظر در حافظه اش نقش بندند .
و سخن پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) در مسأله ارث جدّ که خطاب به او فرمود: «إنّی أظنّک تموت قبل أن تعلم ذلک»(5)؛ ( همانا من گمان مى کنم که تو پیش از آموختن آن از دنیا بروى) و سخن حضرت(6)درباره او ، خطاب به حفصه در مسأله کلاله: «ما أرى أباک یعلمها»؛ (در پدرت نمى بینم که آن را بیاموزد) و سخن حضرت : «ما أراه یقیمها»(7)؛ (به نظر من آن را پیاده نخواهد کرد) ، همگى احتمال دوم را تأیید مى کنند . و مؤیّد دیگر این مطلب جمله اى است که در منابع اهل سنت نقل شده است: عمر أفقه و أعلم از عثمان بود ولى حفظ قرآن براى او مشکل بود(8) .
به هر علّتى که باشد، این مدّت یادگیرى نمى تواند در زمان پیامبر تحقّق پیدا کرده باشد; زیرا سوره بقره به جز چند آیه از آن که در حجّة الوداع نازل شده، طبق نظر همه مفسّران در مدینه نازل شده است ، و عایشه مى گوید : سوره بقره و نساء نازل نشد مگر آن که من نزد پیامبر(صلى الله علیه وآله) بودم(9) ، و پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) بنابر گفته اهل سنّت در ماه ربیع الأوّل سال یازدهم هجرت رحلت فرموده است; و از این رو او از خود پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) سوره بقره را نیاموخته، بلکه از یک یا چند نفر از اصحاب آموخته است . این بود وضعیّت خلیفه پیش از آن که گرفتار فراموشى شود.
و امّا پس از فراموشکارى ; محمّد بن سیرین نقل مى کند: عمر در پایان عمرش گرفتار فراموشى شد تا جایى که شماره رکعات نماز را فراموش مى کرد ; از این رو مردى را در برابر خود قرار مى داد تا هنگام اشتباه به او تذکّر دهد پس هر گاه آن مرد به عمر اشاره مى کرد که برخیز ، برمى خواست و هرگاه اشاره مى کرد رکوع کن رکوع مى کرد(10) (11)

--------------------

(1). شعب الإیمان [ج2، ص331 ، ح 1957] .
(2). تفسیر قرطبى، ج 1 ، ص 34 [ج1، ص30 ; ودر ص 31 آمده است: او سوره بقره را در طول ده سال و اندى حفظ کرد] ; سیرة عمر، ابن جوزى ، ص 165 [ص 171] ؛ شرح ابن أبی الحدید، ج 3 ، ص 111 [ج12، ص66 ، خطبه 223] ؛ الدرّ المنثور، ج 1 ، ص 21 [ج1، ص54] .
(3). الجامع لأحکام القرآن، ج 1 ، ص 132 [ج1، ص107] .
(4). صحیح مسلم،ج 2،ص 234[، ج4، ص361، ح 36]، کنزل العمّال، ج1، ص 278 ـ 279 [ج2، ص567 ـ 569، ح 4741و 4744].
(5). المعجم الاوسط، طبرانى [ج15، ص135 ،ح 3914].
(6). کنزالعمّال، ج 6، ص2 [ج11، ص78، ح 30688].
(7). تفسیر ابن کثیر [ج1، ص549].
(8). عمدة القاری، ج 2 ، ص 733 [ج5، ص203] به نقل از نهایه .
(9). فتح الباری،ج 8 ، ص 130[ج8، ص160] .
(10). سیرة عمر بن خطّاب، ابن جوزى، ص 135[ص 169] ؛ شرح ابن أبی الحدید، ص 110، ص3 [ج12، ص65 ، خطبه 223] .
(11). گردآوری از کتاب: گزیده ای جامع از الغدیر، علامه شیخ عبدالحسین امینی، ترجمه محمد حسین شفیعی شاهرودی، موسسه میراث نبوت، چاپ سوم، ص 545.